Bạch Hoa Xà Thiệt Thảo (Oldenlandia diffusa (Willd.) Roxb.) là một trong những dược liệu quý trong nhóm thuốc thanh nhiệt. Với vị đắng, ngọt, tính hàn, quy vào Vị, Đại trường và Tiểu trường kinh, dược liệu nổi bật với công năng thanh nhiệt giải độc, lợi thấp thông lâm, hoạt huyết, lợi niệu và tiêu ung kết. Đông y thường ứng dụng vị thuốc này trong điều trị nhọt độc sưng đau, viêm họng, rắn cắn, tiểu tiện sáp đau. Y học hiện đại cũng chứng minh Bạch Hoa Xà Thiệt Thảo có tác dụng kháng khuẩn, kháng viêm, chống khối u và bảo vệ gan.

1. Giới thiệu chung

• Tên khoa học: Oldenlandia diffusa (Willd.) Roxb.

• Họ khoa học: Cà phê (Rubiaceae).
  (Nguồn: Illustrated Chinese Materia Medica)

Mô tả thực vật

Cây thảo sống hàng năm, mọc bò, thân nhẵn, thân non hình 4 cạnh, màu nâu nhạt, gốc tròn. Lá hình giải hoặc thuôn dài, nhọn đầu, không cuống, có lá kèm. Hoa nhỏ màu trắng, thường mọc đơn hoặc đôi ở nách lá. Quả khổ dẹt, nhiều hạt, có góc cạnh.

Bộ phận dùng

Toàn thân trên mặt đất.

Phân bố

Phân bố rộng ở Trung Quốc, Nhật Bản, Nepal, Sri Lanka, Bangladesh, Thái Lan và Việt Nam (thường ở sườn đồi, núi).
Vùng địa đạo: Quảng Đông (Trung Quốc).

Thu hái

Thường thu vào mùa Hạ.

Bào chế

Thu hái, loại bỏ tạp chất, rửa sạch, phơi khô.

2. Kiến biệt dược liệu

• Cây thân thảo sống một năm, thân nâu nhạt, 4 cạnh, nhiều cành.

• Lá thuôn dài, gần như không cuống.

• Hoa nhỏ màu trắng, mọc đơn hoặc đôi ở nách lá.

• Quả đầy đặn, hạt màu nâu hơi xanh, chất lượng tốt.

Phân biệt:

• Bạch hoa xà thiệt thảo: Hoa nhỏ màu trắng, mọc đơn hoặc đôi.

• Thủy tuyến thảo: Hoa mọc thành chùm.

3. Y học cổ truyền

Tính vị – Quy kinh

Vị đắng, ngọt; tính hàn; quy Vị, Đại trường, Tiểu trường kinh.

Công năng

• Thanh nhiệt giải độc.

• Lợi thấp thông lâm.

• Hoạt huyết, tiêu ung kết.

Chủ trị

• Nhọt độc, họng sưng đau, rắn độc cắn: Bạch hoa xà thiệt thảo khổ hàn, có thể tăng cường thanh nhiệt giải độc, trị nhiệt độc dẫn tới các chứng trên.

- Trị nhọt độc sưng đau, cũng có thể phối hợp với Kim ngân hoa, Liên kiều, Cúc chi. 

- Trị họng sưng đau, thường phối hợp với Hoàng cầm, Huyền sâm, Bản lam căn.

- Trị rắn độc cắn phối hợp với Bán chi liên, Tử hoa địa đinh.

• Nhiệt lâm sáp đau: Bạch hoa xà thiệt thảo cam hàn, có thể thanh nhiệt lợi thấp thông lâm, trị bàng quang thấp nhiệt, tiểu tiện sáp đau, có thể phối hợp với Bản lam căn, Xa tiền thảo, Thạch vĩ.

Liều dùng

3–12g/ngày (Nguồn: Trung Dược Học – Thạch Hào Mẫn).

4. Ứng dụng lâm sàng

• Ung nhọt, u bướu: Bạch hoa xà thiệt thảo 120g, Bán biên liên (tươi) 60g sắc uống, ngoài đâm nát đắp lên nơi đau (Quảng Tây Trung Thảo Dược).

• Ho do viêm phổi: Bạch hoa xà thiệt thảo (tươi) 40g, Trần bì 8g, sắc uống (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).

• Viêm amidan cấp: Bạch hoa xà thiệt thảo 12g, Xa tiền thảo 12g, sắc uống (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).

• Viêm đường tiết niệu: Bạch hoa xà thiệt thảo, Dã cúc hoa, Kim ngân hoa, mỗi thứ 40g, Thạch vi 20g, sắc uống thay nước trà (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược).

• Chấn thương giai đoạn đầu: Bạch hoa xà thiệt thảo (tươi) 120g, nước, rượu mỗi thứ 1 nửa sắc uống (Hiện Đại Thực Dụng Trung Dược).

• Bảo vệ gan, lợi mật: Tam Thảo Thang – gồm Bạch Hoa Xà Thiệt Thảo + Hạ Khô Thảo + Cam Thảo theo tỉ lệ 2:2:1 (Tam Thảo Thang - Hiện Đại Thực Dụng Trung Dược).

• Điều trị viêm gan vàng da: Bạch hoa xà thiệt thảo 31,25g, Hạ khô thảo 31,25g, Cam thảo 15,625g, chế thành sirô. Trị 72 ca, có kết quả 100%. Ngày nằm viện bình quân 25,3 ngày (Tam Thảo Thang - Báo Cáo Của Khoa Nhiễm Bệnh Viện Trực Thuộc số 2 Học Viện Y Học Hồ Nam đăng trong Thông Tin Trung Dược Thảo 1987, 2:1).

5. Nghiên cứu hiện đại

Thành phần hóa học

• Hentriaconotane, Stigmastatrienol, Ursolic acid, Oleanolic acid, β-Sitosterol, p-Coumaric, β-Sitosterol-D-Glucoside.

Tác dụng dược lý

• Kháng khuẩn, chống viêm.

• Tăng cường miễn dịch.

• Chống khối u, kháng ung thư.

• Bảo vệ gan, lợi mật.

• Tăng chức năng tuyến thượng thận, hỗ trợ kháng viêm.

• Hỗ trợ điều trị ruột thừa viêm, viêm đường tiết niệu.

6. Lưu ý khi dùng

• Dùng đúng liều lượng, không lạm dụng liều cao.

• Tham khảo ý kiến thầy thuốc khi phối hợp với các vị thuốc khác để trị ung bướu.

• Người tỳ vị hư hàn cần thận trọng khi dùng lâu dài.