Khương Hoạt là dược liệu được y học cổ truyền đánh giá cao trong nhóm phong tán Đông y nhờ công dụng giải biểu tán hàn, thắng thấp giảm đau. Dược liệu này thường được dùng trong điều trị ngoại cảm phong hàn, phong thấp tý chứng và đầu đau cứng gáy. Đặc biệt, tại Vinmec Sao Phương Đông, Khương Hoạt được tuyển chọn kỹ lưỡng từ Cam Túc – vùng nổi tiếng về chất lượng dược liệu.

1. Giới Thiệu Chung

1.1. Tên khoa học và họ thực vật

• Tên khoa học: Notopterygium incisum K.C. Ting et H.T. Chang

• Họ: Hoa tán (Apiaceae)

1.2. Bộ phận dùng

• Thân rễ (Tằm Khương)

• Rễ (Điều Khương)

1.3. Mô tả cây

• Cây sống lâu năm, cao 0,5–1m, toàn cây có mùi thơm, thân không phân nhánh, phía dưới thân hơi tím.

• Lá mọc so le kép lông chim, phiến lá chia thùy, mép răng cưa, mặt trên tím nhạt, mặt dưới xanh nhạt, phía dưới cuống lá phát triển thành bẹ ôm lấy thân.

• Hoa nhỏ màu trắng, cụm hoa hình tán kép. Quả bế đôi, dẹt, nâu đen, có rìa.

• Thân rễ to, thô, có đốt.

1.4. Phân loại

• Notopterygium incisum K.C. Ting et H.T. Chang (Xuyên Khương, Trúc tiết Khương, Hổ vương sứ giả)

• Notopterygium forbesii Boiss.  (Phúc thị Khương hoạt, Tằm khương, Đại đầu Khương)

1.5. Phân bố

• Trung Quốc: Cam Túc, Tứ Xuyên, Thanh Hải, Vân Nam (vùng núi cao trên 3000m)

1.6. Thu hái

• Rễ và thân rễ thu vào mùa Thu

1.7. Bào chế

• Rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.

• Thấm nước cho mềm, thái phiến mỏng, phơi khô.

2. Kiến Biệt Dược Liệu

• Dược liệu tốt: Tằm Khương hoạt có vằn thân liền nhau, bên trong chu sa điểm, cúc hoa tâm, lát cắt dọc lõi xơ giống xơ mướp, thân đặc, màu vàng cánh gián.

• So sánh:

  • Tằm Khương: Vằn thân liền, cúc hoa tâm, chu sa điểm rõ, thơm mạnh.

  • Đốt Trúc Khương: Vằn không đều, đốt thưa như đốt trúc.

  • Đại Đầu Khương: Chu sa điểm ít, chất đặc hơn, thơm nhẹ hơn.

3. Nghiên Cứu Y Học Cổ Truyền

3.1. Tính vị – Quy kinh

• Vị: cay, đắng

• Tính: ôn

• Quy kinh: Bàng quang, Thận

3.2. Công dụng

1. Giải biểu tán hàn: Trị ngoại cảm phong hàn kèm thấp(đầu,thân đau)

2. Khu phong thắng thấp giảm đau: Trị phong hàn thấp tý

3.3. Chủ trị

Phong hàn cảm mạo

• Khương hoạt tân ôn phát tán, khí vị mãnh liệt, thường có thể thăng tán, phát biểu, giải biểu tán hàn mạnh, khu phong thắng thấp, giảm đau. 

• Phối hợp: Phòng phong, Tế tân, Xuyên khung... (Cửu vị Khương hoạt thang): Trị ngoại cảm phong hàn kèm thấp sợ lạnh, sốt, cơ biểu không có mồ hôi, đau đầu cổ cứng, cơ thể đau mỏi 

Phong hàn thấp tý

• Khương hoạt tân tán, khu phong, vị đắng, táo, thấp, tính ôn tán hàn, khu phong thấp mạnh, giảm đau.

• Có thể nhập kinh Túc thái dương bàng quang kinh, giúp trừ đau đầu, cổ, vai, thường phối với Phòng phong, Khương hoàng, Đương quy

4. Lượng dùng

3-10g (Nguồn: Trung Dược Học - Thạch Hào Mẫn).

5. Ứng Dụng Lâm Sàng

• Trị cảm mạo phong hàn, đầu mình đau, không ra mồ hôi, mạch phù khẩn: Cửu vị Khương hoạt thang gồm Khương hoạt 6 g, Phòng phong 6g, Bạch chỉ 4g, Sinh địa hoàng 4g, Thương truật 6g, Hoàng cầm 4g, Tế tân 2g, Cam thảo 4g, Xuyên khung 4g, sắc nước uống.

• Trị phong thấp, chủ yếu là hàn thấp, đau lưng vai: Khương hoạt thắng thấp thang gồm Khương hoạt, Độc hoạt, Phòng phong, Cảo bản mỗi thứ 8g, Mạn kinh tử 12g, Xuyên khung 4g, Cam thảo 4g, sắc nước uống

• Phụ nữ có thai phù thũng: Khương hoạt, La bạc tử hai vị sao tán nhỏ, mỗi lần uống 6 -8g, uống 3 ngày, ngày thứ nhất 1 lần, ngày thứ hai 2 lần, ngày thứ ba 3 lần. Dùng rượu hâm nóng chiêu thuốc.

6. Danh Y

• Kiến Dược: Khí hơi ôn, vị đắng ngọt cay, khí vị mỏng, thăng, dương

• Tư Kim Mặc: Khương hoạt + Cúc hoa: Lên thượng tiêu, lý khí khoan trung, thông mạch giảm đau

• Khương hoạt + Độc hoạt: Một lên, một xuống, thông Túc thái dương bàng quang kinh, sơ phong tán hàn, hoạt lạc giảm đau

7. Nghiên Cứu Y Học Hiện Đại

7.1. Thành phần hoá học

• Angelical, Isoimperatorin, Cnidilin, Notoperol, Bergapten, Marmesin, Imperatorin, Scopoletin, Phenethyl Ferulate

7.2. Tác dụng dược lý

• Kháng khuẩn: Chiết rượu ức chế vi khuẩn lao

• Chống viêm, giảm đau: Hạ sốt, chống viêm, giảm đau rõ rệt

Khương Hoạt là dược liệu nổi bật trong y học cổ truyền với khả năng khu phong, giải biểu, tán hàn và giảm đau hiệu quả. Từ điều trị cảm mạo phong hàn, đau đầu, mỏi vai gáy đến các chứng phong thấp, Khương Hoạt đều phát huy hiệu quả rõ rệt. Đặc biệt, loại Tằm Khương từ Cam Túc được đánh giá cao nhờ hình thái tiêu chuẩn, mùi thơm, dược tính mạnh. Tại Vinmec Sao Phương Đông, chúng tôi sử dụng Tằm Khương hoạt, dược liệu được nhập từ Cam Túc (Trung Quốc), tuyển chọn các đoạn thân rễ có vằn ở thân liền nhau, mặt cắt có chu sa điểm, cúc hoa tâm, lát cắt dọc: trong lõi xơ (giống xơ mướp), thân đặc cắt ngang hơn, màu vàng cánh gián, tính vị tốt nhất đảm bảo công năng dược liệu được tốt nhất. Người bệnh nên sử dụng dược liệu chuẩn, đạt chất lượng dưới sự chỉ dẫn của bác sĩ chuyên khoa để đảm bảo an toàn và đạt hiệu quả điều trị cao nhất.