Thấp tà cuối Hạ đầu Thu: Cơ chế gây bệnh và cách phòng trị theo Đông y

1. Đặc điểm khí hậu cuối Hạ – đầu Thu

Theo Hoàng Đế Nội Kinh, cuối Hạ (Trưởng Hạ) ứng với hành Thổ, chủ khí là thấp. Thời tiết giai đoạn này nóng ẩm, mưa nhiều, độ ẩm cao khiến cơ thể dễ bị thấp khí xâm nhập .

2. Cơ chế gây bệnh của thấp tà

Đặc tính của thấp (theo WHO và Maciocia)

• Nặng đục (heavy, turbid): cơ thể thấy nặng nề, đầu choáng, tứ chi mỏi mệt, đại tiện lỏng nát, nước tiểu đục .

• Dính ngưng (sticky, lingering): bệnh do thấp thường kéo dài, khó chữa dứt điểm, dễ tái phát .

• Âm tà, tổn dương: thấp thuộc âm, khi vào cơ thể làm khí cơ ngưng trệ, cản trở vận hành dương khí → dễ sinh chướng bụng, tiểu ít, phù thũng .

• Xu hướng đi xuống (downward flowing): thường gây tiêu chảy, dịch tiết nhiều, phù chi dưới.

Liên quan đến Tỳ Vị

• Tỳ chủ vận hóa thủy thấp.

• Khi Tỳ suy yếu (do thời tiết ẩm, ăn uống nhiều đồ sống lạnh, béo ngọt) → khả năng vận hóa kém, thấp bên ngoài dễ xâm nhập và kết tụ bên trong .

• Kết quả: thấp tà vừa từ ngoại nhân (khí ẩm môi trường) vừa từ nội nhân (Tỳ hư) phối hợp → sinh bệnh kéo dài.

3. Biểu hiện thường gặp do thấp tà

• Cảm giác nặng đầu, nặng mình, uể oải.

• Ăn uống kém, bụng đầy, đại tiện lỏng nát.

• Nước tiểu đục, ít.

• Các chứng cơ xương khớp: đau mỏi khớp, tê bì, vận động khó khăn.

Nguyên tắc phòng và trị thấp tà cuối Hạ – đầu Thu

1. Kiện Tỳ – hóa thấp

Nguyên tắc: Ăn các món thanh đạm, dễ tiêu như ý dĩ, đậu xanh, bí đao.

Cơ chế:

• Trong Nội Kinh có câu: “Tỳ ưa khô ráo, ghét ẩm thấp”.

• Tỳ chủ vận hóa thủy thấp, khi bị thấp tà quấy nhiễu sẽ mất khả năng phân thanh giáng trọc → nước và thấp ứ lại sinh đầy bụng, tiêu chảy.

• Ý dĩ, đậu xanh, bí đao có tác dụng kiện Tỳ – lợi thủy – thẩm thấp, giúp Tỳ khôi phục chức năng vận hóa, đưa phần nước dư thừa xuống bàng quang bài tiết ra ngoài.

• Cơ chế Đông y gọi là “kiện vận Tỳ khí, hóa thấp trọc”.

2. Tránh thấp nhập

Nguyên tắc: Hạn chế đồ sống, lạnh, nhiều dầu mỡ; giữ nhà cửa thoáng khí, tránh ngồi lâu nơi ẩm thấp.

Cơ chế:

• Thức ăn sống lạnh làm tổn thương dương khí của Tỳ, khiến khả năng vận hóa giảm → sinh nội thấp.

• Đồ béo ngọt, dầu mỡ dễ gây trệ Tỳ Vị, làm thức ăn khó tiêu hóa → thấp tà sinh ra từ trong.

• Môi trường ẩm thấp làm khí ẩm từ ngoài xâm nhập, kết hợp với nội thấp → bệnh càng dai dẳng.

• Do đó, tránh thấp nhập tức là ngăn không cho tà khí bên ngoài xâm nhập và giảm sinh thấp từ bên trong.

3. Vận động điều hòa

Nguyên tắc: Đi bộ, thái cực quyền, khí công giúp khí huyết lưu thông, Tỳ Vị khỏe mạnh.

Cơ chế:

• Khi cơ thể vận động nhẹ nhàng, khí huyết được lưu thông → giúp dương khí thăng phát ra ngoài da, tà thấp khó xâm nhập.

• Vận động cũng kích thích công năng Tỳ Vị, làm tiêu hóa tốt hơn, thức ăn không ứ trệ → giảm sinh thấp.

• Đông y gọi là: “Hoạt tắc bất thống, khí hành thì thấp hóa” (khí huyết lưu thông thì thấp tà tự tiêu tán).

4. Xoa bóp – bấm huyệt

Nguyên tắc: Tác động huyệt Túc Tam Lý (ST36), Trung Quản (CV12), Thái Bạch (SP3) để kiện Tỳ, lợi thấp.

Cơ chế:

• Túc Tam Lý (ST36): huyệt Hợp của kinh Vị, có tác dụng kiện Tỳ Vị, điều hòa khí huyết, giúp tiêu hóa tốt, hóa thấp.

• Trung Quản (CV12): huyệt Mộ của Vị, điều hòa khí ở trung tiêu, giúp giảm đầy bụng, nặng ngực do thấp.

• Thái Bạch (SP3): huyệt Nguyên của kinh Tỳ, kiện Tỳ ích khí, trợ giúp vận hóa thủy thấp.

• Khi day bấm các huyệt này, khí cơ Tỳ Vị được kiện vận → tăng dương khí để hóa thấp, đưa thấp tà ra ngoài qua tiểu tiện hoặc mồ hôi.

Kết luận

Nguyên tắc phòng và trị thấp tà đều dựa trên cơ chế kiện Tỳ – hóa thấp – trợ dương – thông khí huyết.

• Ăn uống thanh đạm: giúp Tỳ nhẹ gánh, vận hóa tốt hơn.

• Tránh thấp nhập: bảo vệ dương khí, không để tà khí từ ngoài vào.

• Vận động điều hòa: giúp khí huyết lưu thông, thấp tà tự tiêu.

• Xoa bóp bấm huyệt: trực tiếp kiện Tỳ, điều khí, hóa thấp.

5. Kết luận

Giai đoạn cuối Hạ đầu Thu là thời điểm thấp tà dễ xâm nhập nhất, gây nhiều bệnh lý về tiêu hóa và cơ xương khớp. Hiểu rõ cơ chế “thấp” với các đặc tính nặng – đục – dính – kéo dài – tổn dương giúp chúng ta chủ động phòng ngừa bằng ăn uống, sinh hoạt hợp lý và trị liệu Đông y.

👉 Bạn đã từng gặp tình trạng nặng nề, uể oải vào cuối mùa Hạ chưa? Hãy chia sẻ để cùng thảo luận!